Έθιμα: Κούλουμα και Σαρακοστή

ΚΟΥΛΟΥΜΑ

Ο υπαίθριος εορτασμός της Καθαράς Δευτέρας, συνοδευόμενος -πριν την έναρξη της μεγάλης νηστείας- από χορταστικό σαρακοστιανό γεύμα που περιλαμβάνει λαγάνα (άζυμο άρτο) και σαρακοστιανά φαγητά (ταραμά, χαλβά, ελιές, θαλασσινά, κρεμμύδια, λαχανικά, φασόλια γίγαντες κ.α.), αποτελώντας την τελευταία ευκαιρία για χορό, γλέντι και αστεία. Ο εορτασμός συνοδεύεται από το πέταγμα χαρταετού, έθιμο αρεστό σε παιδιά και μεγάλους, το οποίο συμβολίζει την εξύψωση/τον εξαγνισμό/την ανάταση της ψυχής.

 Η ΚΥΡΑ ΣΑΡΑΚΟΣΤΗ

Την εποχή που δεν υπήρχαν ημερολόγια, προκειμένου ο λαός να έχει κάποια αντίληψη του χρόνου στη διάρκεια της νηστείας της Σαρακοστής, κατασκεύαζε ένα αυτοσχέδιο ημερολόγιο με χαρτί ή με ζυμάρι, την κυρά Σαρακοστή. Είχε τη μορφή καλόγριας, φορούσε σκουρόχρωμα ρούχα και σταυρό στο κεφάλι, τα χέρια της ήταν σταυρωμένα, γιατί προσευχόταν, μα δεν είχε στόμα διότι νήστευε και απέφευγε να μετέχει σε απρεπείς κουβέντες. Τα πόδια της ήταν εφτά όσες και οι εβδομάδες της νηστείας μέχρι το Πάσχα. Συνήθως την έβαζαν στα εικονίσματα. Κάθε Σάββατο, την κατέβαζαν από τη θέση της για να της κοπεί ένα πόδι. Το τελευταίο πόδι το φύλαγαν μέσα σε ένα ξερό σύκο. Αυτός που το πετύχαινε θεωρούνταν τυχερός.

Στον Πόντο ακολουθούσαν ένα παρεμφερές έθιμο. Χρησιμοποιώντας μία ψητή πατάτα ή ένα κρεμμύδι, έμπηγαν σε αυτά εφτά φτερά κότας. Το κρεμούσαν με σπάγκο από το ταβάνι και στο τέλος κάθε βδομάδας έβγαζαν κι από ένα φτερό.

Η νηστεία της Σαρακοστής κρατάει πάνω από σαράντα ημέρες. Λήγει το Σάββατο της Ανάστασης και το πρώτο αρτύσιμο φαγητό που είθισται να βάζουν στο στόμα τους οι Χριστιανοί είναι το κόκκινο αυγό που τσουγκρίζουν στην εκκλησία ακούγοντας το «Χριστός Ανέστη». Να αναφέρουμε ότι το φαγητό με το οποίο «κλείνουν» το στόμα τους πριν αρχίσει η νηστεία της Σαρακοστής είναι και πάλι το αυγό, κατά το έθιμο της «Χάσκας».

ΕΘΙΜΑ ΤΗΣ ΑΠΟΚΡΙΑΣ

 ΑΠΟΚΡΙΑ

Η λέξη αποκριά σημαίνει αποχή από το κρέας, γιατί οι Χριστιανοί συνήθιζαν να μην τρώνε κρέας. Περιλαμβάνει τρεις εβδομάδες πριν την Καθαρά Δευτέρα και μετά αρχίζει η μεγάλη νηστεία της Σαρακοστής. Την πρώτη εβδομάδα (Προφωνή) διαλαλείται η έναρξή της. Τη δεύτερη (Κρεοφάγου) τρώγεται κρέας ακόμη και την Τετάρτη και την Παρασκευή συνοδευόμενο από γλέντια και φαγοπότια χωρίς κανέναν θρησκευτικό περιορισμό. Την Τρίτη (Τυροφάγου) τρώγονται γαλακτοκομικά προϊόντα σαν ενδιάμεση κατάσταση μεταξύ της κρεατοφαγίας και της νηστείας. Την Καθαρά Δευτέρα ξεκινά η νηστεία της Σαρακοστής.

 ΜΑΣΚΑΡΕΜΑ

Την αποκριά οι άνθρωποι συνηθίζεται να καλύπτουν τα μάτια ή ολόκληρο το πρόσωπό τους με μάσκες, να βάφονται και να φορούν κοστούμια/στολές μεταμφίεσης, ώστε να μην τους αναγνωρίζουν.

 ΣΕΡΠΑΝΤΙΝΕΣ

Η σερπαντίνα είναι λεπτή χάρτινη κορδέλα τυλιγμένη σε καρούλι που ξετυλίγεται με φύσημα. Η ονομασία της προήλθε από τη λατινική λέξη «serpo» που προέρχεται από το ρήμα "ἕρπω" (επειδή η δασεία προφέρεται ως «σ»). Από τις λέξεις «σέρπω»/«σερπετό» προήλθε η λέξη «σερπαντίνα», της οποίας η κίνηση θυμίζει ερπετό.

ΧΑΡΤΟΠΟΛΕΜΟΣ/ΚΟΜΦΕΤΙ

Μικρά κομμάτια χρωματιστού χαρτιού που πετούν την αποκριά μαζί με σερπαντίνες.

ΤΣΙΚΝΟΠΕΜΠΤΗ

Την Τσικνοπέμπτη είθισται οι νοικοκυρές να μαγειρεύουν κρέας, να το αφήνουν να «αρπάξει» και η μυρωδιά της τσίκνας να διαποτίζει τον αέρα. Συνήθως το βράδυ της ίδιας μέρας οι παρέες βγαίνουν στις ταβέρνες και τρώνε ψητό κρέας. Στην Κοζάνη την Τσικνοπέμπτη γίνεται η επίσημη έναρξη της αποκριάς στην κεντρική πλατεία. Μασκαράδες ξεχύνονται στους δρόμους. Το βράδυ ανάβει και ο πρώτος φανός σε μια από τις γειτονιές της πόλης.

ΠΑΡΕΛΑΣΗ ΤΗΣ ΑΠΟΚΡΙΑΣ

Την Κυριακή της Μεγάλης Αποκριάς γίνεται παρέλαση καρναβαλιστών και αρμάτων. Την παρέλαση ανοίγει ο Βασιλιάς Καρνάβαλος και κάθε γειτονιά κατεβάζει στην παρέλαση το δικό της άρμα. Μεταμφιεσμένοι οι Κοζανίτες με παραδοσιακές φορεσιές παρελαύνουν στον κεντρικό δρόμο της πόλης χορεύοντας, τραγουδώντας και πίνοντας κρασί.

ΦΑΝΟΙ

Οι «Φανοί» είναι μεγάλες φωτιές που ανάβουν στις διάφορες γειτονιές της Κοζάνης. Οι ντόπιοι τραγουδούν στο τοπικό ιδίωμα τραγούδια με στίχο σατιρικό και ο κόσμος που μαζεύεται χορεύει γύρω από τη φωτιά κυκλικά, συνοδεύοντας το τραγούδι. Κάθε μέρα, από την Τσικνοπέμπτη και μετά, κάθε γειτονιά ανάβει το δικό της «Φανό» και την Κυριακή της Μεγάλης Αποκριάς ανάβουν όλοι οι «Φανοί» σε όλες τις γειτονιές της πόλης. Ακολουθεί ξέφρενο παραδοσιακό γλέντι ως το πρωί με κρασί και τοπικούς μεζέδες όπως κιχιά, πίτες, λουκάνικα, σουβλάκια.

ΓΑΪΤΑΝΑΚΙ

Η ονομασία του είναι υποκοριστικό της μεσαιωνικής λέξης «γαϊτάνιν», που σημαίνει μεταξωτό κορδόνι, λωρίδα.

Πέρασε στην Ελλάδα από πρόσφυγες του Πόντου και της Μικράς Ασίας και πρόκειται για τον χορό δεκατριών ατόμων γύρω από ένα κοντάρι που κρατά ένας από αυτούς. Από το κοντάρι ξεκινούν δώδεκα μακριές κορδέλες, καθεμιά με διαφορετικό χρώμα. Οι χορευτές κρατούν από ένα γαϊτάνι και χορεύουν ταυτόχρονα ανά ζευγάρια, τραγουδώντας παραδοσιακά τραγούδια.

Ο αριθμός των δώδεκα χορευτών λέγεται ότι δηλώνει τους μήνες του χρόνου που εναλλάσσονται ή τις Ώρες, τις μυθικές θεότητες του χρόνου. Παράλληλα, ο κυκλικός χορός συμβολίζει τον κύκλο της ζωής, την ομόνοια και τη συναδελφικότητα. Η Αποκριά ως γιορτή χαράς που σχετίζεται με την αναζωογόνηση, το ξύπνημα της φύσης και την Άνοιξη συνδυάζεται με το έθιμο αυτό.

ΧΑΣΚΑ

Η «χάσκα» είναι αποκριάτικο έθιμο που συναντάται κυρίως στην περιοχή της Μακεδονίας, την τελευταία Κυριακή της Αποκριάς. Ο γεροντότερος δένει μια κλωστή στον πλάστη, με τον οποίο ανοίγονται τα φύλλα της πίτας και στην άκρη της κλωστής δένεται ένα ξεφλουδισμένο βραστό αυγό. Όλοι κάθονται οκλαδόν σε γύρο και από τη μέση ο γηραιότερος (συνήθως ο παππούς της οικογένειας) κουνάει σαν εκκρεμές το αυγό στα στόματα των μελών της οικογένειας, τα οποία έχουν δεμένα στην πλάτη τα χέρια τους και προσπαθούν να το χάψουν. Η διαδικασία είναι πολύ διασκεδαστική γιατί δεν είναι εύκολο να φαγωθεί το αυγό. Το έθιμο της χάσκας το επιβάλει σαρακοστιανή επιταγή που λέει «με αυγό κλείνει το στόμα το βράδυ της απόκριας και με αυγό ανοίγει πάλι το βράδυ της Ανάστασης», υπενθυμίζοντας τη νηστεία που πρέπει  να τηρηθεί στο μεσοδιάστημα αυτό. Στο τέλος ζητείται συγχώρεση και οι μικρότεροι ασπάζονταν τα χέρια των μεγαλύτερων της οικογένειας (παππού, πατέρα, νονού) και εύχονταν καλή σαρακοστή και καλή Ανάσταση.

(Πηγή: https://www.verianet.gr/)

___________

*Οι εικαστικές δημιουργίες είναι ατομικά ή ομαδο-συνεργατικά έργα των μαθητών/μαθητριών.

*Τα φύλλα εφαρμογής για τις ατομικές δημιουργίες αντλήθηκαν από το διαδίκτυο (Facebook, σελίδα “Maestra Juanna”, ανάρτηση 09/02/2025).